KRANTIGURU PANDIT SHYAMAJI

KRISHNAVARMA 

The History of India House in London

BY: HEMANT PADHYA

Many people in United Kingdom and abroad only know about ‘’India House’’ or ‘’Bharat Bhavan’’, The High commission building located at Aldwych in prominent area of London. The construction project of the building was proposed by then Indian High commissioner of British Raj, Sir Atul Chatterjee and it was designed by Sir Herbert Baker, a very famous British Architecture who had also designed Viceroy Residence in Delhi now known as Rashtrapati Bhavan. ‘’India House’’ was formally inaugurated by the  king Emperor George-V on 8th July 1930 the same year of the death of the founder of another India house  established  25 years before this building of Indian High Commission came into existence. Even today, a very few Indian people living in Britain and abroad  know about this historic ‘India House’’ , a hostel for visiting Indian students to London, started by a great Sanskrit scholar, reformist, Diwan of Princely states, philanthropist and  Indian freedom fighter  Pandit Shyamaji Krishnavarma.

Pandit Shyamaji Krishnavarma, a Sanskrit lecturer, a post graduate and a barrister from Oxford University, returned to London after witnessing the despotic, tyrant, dictatorial and unjust rule of British Government in India during his service as a Diwan (Chief Minister) of several states and as practicing lawyer and legislator in India. His personal experience and the sufferings of the people under British rule changed his heart and he left India in 1897 for England to agitate against the British Imperialism and colonialism to achieve the Freedom for his motherland. He deliberately chose London, the capital of British empire for his mission because it would allow him and other freedom lover Indians to benefit from the democratic liberties of free speech, free press and free political view, free expression as well as independent and transparent legal system which was not available and allowed in British India and other non-white British colonies by British Government. Moreover Indian workers, businessmen, merchants, politicians and students and some activists lived in London in large numbers.   Shyamaji first obscurely created an atmosphere to gather the support of Indians living in Britain, Indian students studying at universities, and local British people, Irish citizens and progressive organisations who were sympathetic to Indian Cause during 1897 and 1900. Then, he bought a luxurious house at 9, Queenswood Avenue, Highgate, now known as 60 Muswell Hiill Road and plunged in to the serious politics of local and international affair to fulfil his mission of launching propaganda campaign against British Imperialism to achieve Indian Independence.

Thus he prepared the right atmosphere and gathered enough contacts and support to establish the firm foundation of his movement in London. He  publicly and officially launched  the first and foremost anti- imperial and anti- colonial propaganda newspaper named ‘’The Indian Sociologist’’ in January 1905 to propagate his views demanding for Indian Independence and criticizing  a brutal and despotic British rules and  policies in India as well  in other British colonies. Pandit Shyamaji challenged the British Imperial Lion in his own den. He also founded a political organization named ‘’ The Indian Home Rule Society’’ in February 1905 to demand for complete Independence for India, meaning Sampurna Swarajya’’. This was four years before Gandhiji published his book ‘’Hind Swaraj’’ meaning Indian Home Rule in Gujarati. Pandit Shyamaji wanted to infuse his nationalist ideology into Indian students who had come to study at British Universities. He studied the conditions and a situation of Indian students having great difficulties in acquiring better lodging and boarding facilities in London and other parts of Britain due to colour and race prejudice prevailed among supremacist white British population.  Moreover, He saw a great danger in those educated Indian student turning into British loyalist and supporter of British rule in lure of better jobs and prospects. Pandit Shyamaji came to his final conclusion to counter attack the situation and he decided to establish a student Hostel for visiting Indian students in London with two objects in mind.  His first object was to provide Indian students cheaper but excellent  accommodation with homely atmosphere and financial supports to needy but able, eligible, brilliant  and patriotic Indian students in form of scholarship but his second hidden object and intention were to get together as many students at one place and implant the ideology of Nationalism in their young mind and train them to become Freedom Fighter Revolutionaries to fight and revolt against British Imperialism to achieve Indian Independence rather than those young students transforming and turning into British loyalists after returning home.  Pandit Shyamaji bought a very huge and expensive three storied Victorian Mansion with plenty large garden and scenery at 65 Cromwell Avenue with his own money in the same area as he lived in Highgate. He converted this property into a hostel to accommodate 25 to 50 selected students coming from India for further studies in different institutes of London. The property comprises of the facility of Lecture Hall, library and reading room for study and inters communication. The ample of space were provided for recreational activities like Tennis Courts and Gymnasium.  All other domestic arrangements were provided similar to those of Ruskin College, Oxford, but no alcoholic drinks were allowed on the premises and management was exclusively headed by an Indian.  The charges per week per student were Sixteen Shillings (about RS 12.00) for board and residence.  

Pandit Shyamaji Krishnavarma’s hostel for Indian students now known as ‘India House’, was formally inaugurated on Saturday, 1st July 1905. The inauguration ceremony was attended by a large and interesting gathering of both English and Indian ladies and gentlemen from all walks of life as Pandit Shyamaji worked very hard to gather the support, help and goodwill of not only the people of Indian origin but also many British and Irish politicians and  elites too.  Among the guests present were  Mr H M Hyndman( A parliamentary Candidate for Burnley, A founder of Social Democratic Party and staunch supporter of  Indian Independence) ,  Mr H Quelch (Editor of Justice magazine) Mr Dadabhai Naoroji ( Parliament candidate for Lambeth constituency and leader of Indian Congress in London) Mr H S            Swiney (President of the Positivist Party) Mrs Despard ( Representative of The  Women OF England and supporter of complete emancipation of India) , Mr Lala Lajpatrai,  Mrs D P Cama, Dr D S Bhabha,  and many more distinguished Indians living in England and all members of ‘’Indian Home Rule Society’’  The founder of ‘’India House’’,  Pandit Shyamaji Krishnavarma commenced the proceedings with excellent welcoming speech  and  requested the chief guest Mr H M Hyndman, a true and disinterested friend of India, to declare ‘’India House’’ open.

Mr H M Hyndman praised the work of Pandit Shyamaji and delivered a long speech on this occasion.  Although he is being an Englishman, he strongly criticised the British Rule in India. In his eloquent speech he strongly said,’’ As things stand Loyalty to Great Britain means treachery to India. I am not now speaking of England as a country or a people, but of the system of rule which we impose upon Hindusthan’’. So long as Indians regards British rule as permanent, and act as if it were permanent, so long will it be permanent. It is therefore, a fine conception that those who take advantage of the privileges open to them in ‘’India House v should bind themselves never to serve the Foreign Government. To proclaim  Home Rule for India as the end, and to prepare for its realisation by training up Independent freedom loving men to serve their country is a wholly admirable concept………….. The institution of this ‘’India House’’ means a great step in the direction of Indian growth and Indian emancipation,   and some of those who are here this afternoon may live to witness the first fruits of its triumphant success. I announce that ‘’India House’’ is open’’.

The first and foremost ‘’India House’’ or ‘’Bharat Bhavan’’, in London  was  founded in 1905 by Pandit Shyamaji and declared opened by Mr H M Hyndman, a founder of Social Democratic Party which later transformed into a Labour Party. This was twenty five years before Indian High Commission building bearing same name. Gradually, this ‘’India House’, a hostel for Indian students became very famous residential hostel for Indian. Many students travelled to London on travelling fellowships like Herbert Spencer Indian Fellowship, Chatrapati Shivaji Fellowship, and Swami Dayanand Saraswati Fellowships etc. provided by Pandit Shyamaji.  ‘’India House’’ Hostel became full within no time and Pandit Shyamaji got busy to fulfil his mission and hidden agenda strait away. As desired, Pandit Shyamaji cleverly transformed this students Hostel into a Temple of a Freedom Goddess of India, a Swatantrya Devi Bharat Mata Mandir ’’ in very short period. Pandit Shyamaji, a great genius, who once taught Indian Languages and way of life in India to British officers at Oxford University, now changed his subject and started teaching the lessons of Nationalism and patriotism to young Indian students. He infused his philosophy of Freedom into young students of ‘’India House ‘’ hostel. As result of his devotion and hard work, this temple of Indian freedom movement created many freedom fighters revolutionaries like Vir Savarkar, Madanlala Dhingra, Lala Hardayal, Madam cama, Sardarsinh Rana, Virendra chattopadhyaya and many more in later days. India House became well known and important spot for Indians travelling to London. It was regularly visited by not only prominent Indian freedom activists,   Members of Congress and scholars on their visit to London like Lala Lajpat Rai, Gandhiji, Jain scholar Mr Virji Gandhi and many more but also visited by freedom fighters of other countries like Ireland and Egypt too. Many British politicians and Members of Parliament who were sympathetic to Indian cause. Many pro-democracy activists of England also used to visit and attend meetings and listen to the anti-imperialist and pro-democracy sermons of Pandit Shyamaji at India House on regular basis. Thus India House was transformed into International centre of Freedom Movement, revolutionary activities and anti-imperial propaganda headquarters. In short, Indian House had become the temple of Indian freedom movement in London while Gandhiji was still just fighting for the rights of Indian in South Africa.    

Thus, Pandit Shyamaji’s ‘’India House’’ became an epic centre of Indian Freedom movement and anti-imperialism in the heart of British Empire, London. The anti-British and anti-colonial activities became such a volatile and volcanic that British intelligence constantly kept very close watch on the activity of  ‘’India House’’  Scotland Yard  kept regular close surveillance  of the place and kept the full record of the activities and people visiting  at India House.   India House was labelled as ‘Sink of Sedition and a focus of infection’ by British Authorities. British secret service gave India House many nick names like  ‘’House of Sedition’,  ‘’ House of Mistry’, ‘House of Horror’’ etc.

Now Pandit Shyamaji had become an international figure on the issue of Indian Independence movement. He was in contact with the Indian patriots and other nationals who were supporting the cause for Indian Freedom all over the world. He had gathered strong followings in India, America, Canada and Japan too. The success of the student hostel project of ‘’India house’’ launched by Pandit Shyamaji, gave an inspirations to Indian people living in other parts of the world. The clone of first ‘’India House’’ was established in Japan by Surendra Mohan Bose, a visiting revolutionary of Bengal group of Aurobindo Ghosh. He took the initiative with the help of few Indian students and founded ‘’ India House’’ in Tokyo in 1907. In a letter to ‘’The Indian Sociologist’’, one of the resident students of Japanese ‘’India Hose’’ wrote,’’ We, the students staying in Japan, have at last got what we desired long ago, We have no Shyamaji Krishnavarma among us yet, but (his) spirit… is not lacking in many of us’’.  Another similar project was taken by Mr Myron Phelps, an American lawyer sympathetic to Indian Independence cause. He opened similar Indian Students Hostels bearing the same names as ‘India Hose’’, first in New York in 1908 and later in Chicago and Detroit. Besides these, two Indian patriots, Mr Tarak Nath Das and Gurudatt Kumar, rented a property in Vancouver and started hostel for Indian students naming it ‘India House’. It was alleged by British Government that this ‘’India House’’ in Canada was secretly financed by Maharaja Gaikwad of Baroda. This proves that Pandit Shyamaji’s mission was imitated and followed in America and japan. His campaign, ideology and propaganda for Indian freedom movement attracted freedom loving people all over the world and his India House project in London inspired other in different countries.

As we saw previously, India House at 65, Cromwell Avenue, Highgate, London, was not just an ordinary student’s hostel but it was an educational institution of Pandit Shyamaji to create hard core Nationalist, revolutionaries and freedom fighter. It was headquarter of anti-imperialist and anti-colonialist propaganda right in the heart of British capital. It was not only a centre of circulating pro-democracy and anti-British materials all over the world but also a depot of supplying firearms to revolutionaries in India.  Moreover, Pandit Shyamaji’s house at 60, Muswell Hill Road, Highgate , London N10 3IR in 1905 was the official publication house of ‘Indian Sociologist’, ‘Indian Home Rule Society’ and residence of Pandit Shyamaji, the greatest propagator and founder of Indian Freedom Movement well ahead of Gandhiji.  Thus these two properties in London had a great significance and role in the history and achievement of Indian Independence. These two properties are the temples of Indian Independence in London and they have been honoured with the memorial plaques on the buildings. ‘India House’ bears the memorial plaque of Vir Savarkar due to the effort of Late Mr Mukund Sonpatki and Pandit Shyamaji’s former residence bears the memorial plaque of Pandit Shyamaji Krishnavarma, engraved in beautiful semi-precious stones, due to the tremendous efforts of myself (Mr Hemantkrmar Gajanan Padhya). Every Indian visiting London to see ‘The Tower of London’ Parliament House and Big Ben, must make a pilgrimage to these two temples of Indian Independence and pay a homage and respect to a great Freedom Fighter Revolutionary Pandit Shyamaji Krishnavarma and his comrades.

VANDE MATARAM

It is strange that very few Indians living in Paris and France talking about Indian Diaspora, hardly know about a great Indian Sanskrit Scholar, pioneer Indian freedom fighter revolutionary, advocator of freedom and a great philanthropist who lived in Paris from 1907 to 1914 and worked tirelessly to create awareness of Indian Freedom issue all over Europe and to care for the education of Indian student studied in London and Paris.    

Pandit Shyamaji who had been planning  Indian freedom movement since his arrival in London in 1897, finally established an organisation called ‘’ Indian Home Rule Society’’ in London at his home address 60, Muswell Hill Road, Highgate , London N10 3IR in 1905. He also started his freedom propaganda by publishing first and foremost anti-colonial  newspaper named ‘’The Indian Sociologist’’. He bought a large house at 65, Cromwell Avenue and transformed it into a student hostel named ‘’India House’’ for the visiting Indian student to provide them cheap accommodation with a view to trained them to become freedom fighters. He established numerous Scholarships for the visiting Indian students to enable them to study in Britain. He also established a lectureship in memory of a great sociologist Dr.Herbert Spencer at University of oxford at the donation of £1000 which was an enormous amount of money in those days. Pandit Shyamaji lived in London from 1996 to 1907 and fought for the Indian freedom against British Rule. He succeeded in gathering the support and help not only from Indian people but also from many British people from all walks of life.  His radical views, and anti-British activities, his writings and his lectures made him the arch enemy of British Government. The British Government was very much worried about him and his activity so they put their secret services watching him closely. There were growing voices and demands in British Parliament to arrest Pandit Shyamaji to crush his movement in London.  The British media a vigorous campaign against Shyamaji and demanded to act heavy handed with Shyamaji. The British Government was very much angry at Pandit Shyamaji’s Indian Freedom movement and anti-British activities in the heart of their British empire and they had started taking strict steps by banning Pandit Shyamaji’s newspaper ‘’The Indian Sociologist’’ in India and were preparing a plan to trap Pandit Shyamaji under treason act but Shyamaji clever escaped to France and joined his comrades Mr Sardarsinh Rana and Madam Bhikhaiji Cama. He gave snap to British Police and intelligence department and left Britain secretly with his wife Bhanumatiji well before the British Government tried to arrest him.

Pandit Shyamaji arrived in Paris in early 1907 and re-established the head quarter of his freedom movement In Paris immediately. He bought a luxurious property at 10 Avenue Ingres, Passy, and Paris. Shyamji restlessly worked in Paris to procure support for Indian Independence from European countries with great success. He made friendship with many French Politicians, scholars like Professor Levi and many Russian revolutionaries living in exile in Paris. Shyamji restlessly worked in Paris to procure support for Indian Independence from European countries with the great success. Pandit Shyamaji requested his British socialist friend and supporter Mr Henry Hyndman to arrange an invitation of representation of India and sent Madam Cama and Sardarsinh Rana as presentative of India to the International Congress of Socialists where Madam Cama historically unfurled the flag of Indian Independence and requested support and help from the socialists from all over the world. 

Shyamaji had a great affection with Paris and France as this nation is the father of democracy. Pandit Shyamaji had always had a keen interest in the fate of Indian students studying at  the Cite Universitairse and at Institute of Indaian Civilisation in Paris .He always helped many students financially during his stay in Paris and continued to provide scholarships to needy Indian students. . Although he had no spare time to start another project like ‘’India House’’ of London in Paris, he had the burning desire and intention to establish similar hostel in Paris at his heart and his wife knew that well. Unfortunately, Shyamaji could not carry out his project during his short stay of seven years but his wife always had his dream in her mind.

Although Shyamaji was living in Paris and enjoying French protection, the British secret agency was still keeping watchful eyes on Pandit Shyamaji’s activity here. The British government tried to extradite him from France with no success as Shyamaji established a great friendship with many top French politicians.  As the presence of Indian nationalist in Paris would be seriously jeopardised by the outbreak of an European war, and the visit of King George to Paris, to set a final seal of Entente Cordiale. In 1914, Shyamji foresaw the fate and shifted his headquarter to Geneva. He continued his struggle for Indian independence, morally and financially, with same enthusiasm but with some restriction as the pledge of political in-action he had given to Swiss Government during the entire period of Second World War He kept in touch with his old friends but he could not support them fully but continued his mission of Indian Independence in Geneva until his last breath on 30th March 1930. Pandit Shyamaji donated 20,000 Swiss francs to the university of Geneve to establish the publications each year in the subject of sociology and generous donation to Swiss Government during the war period. They have donated large amounts to charity organisations and 10000 Swiss francs to  Clinique La Colline too. 

Pandit Shyamaji’s wife Bhanumatiji knew his desire and she tried to do her best to fulfil it with the enormous wealth he left... First, Bhanumatiji generously donated 15,000 francs to ‘’de l’institut de civilisation Indienne’’ for the publication of a Sanskrit-French dictionary ‘’ dictionnaire Sanskrit-Francais which was first published in 1932 and the revised editions are still available in market with the recognition of the donation in memory of Pandit Shyamaji Krishnavarnma.  She donated two Hungred thousand Francs to establish a foundation in memory of her husband at l’institut de civilisation indienne, part of Cite Universitaire or Sorbonne Universités. The foundation was established to help Indian students financially and two hostel rooms were permanently reserved to provide accommodations to Indian Students visiting the University for Further Study. This was done in 1936 which is 32 years before the establishment of Indian student’s Hostel ‘’Maison de l'Inde’’ at  Cité Internationale Universitaire de Paris. The university honoured Pandit Shyamaji with his memorial name plaque in the Hall of Honour for this enormous donation.  Mrs Bhanumati Krishnavarma also established further scholarshipfor women and young men preferably from Mumbai Precedency in   India for the research and study contributed to the progress of social life in India, such as Child Medicine, Gynaecology, Co-operative Assistance, Public Health, Technology and pedagogy etc.

Pandit Shyamaji’s hard earned wealth is spent for the freedom of his motherland and for the better education of Indian students during his life time and thereafter. It is a shame that such a great Indian Freedom fighter hero was forgotten or deliberately made forgotten in the history of Indian Independence who started Indian Freedom Movement twenty years before Gandhiji entered into the arena of Indian independence and who preached the principles non-violence, disassociation, non-cooperation and peace and demanded ‘’Swarajya’’ [Home Rule] at least 15 years before Gandhuji but never ruled out to take up arms to fight tyranny.

 Pandit Shyamaji would be the first and only Indian NRI Philanthropist who generously donated to the Universities in Paris, Oxford and Geneva and spent most of his wealth to make his motherland free from British Rule.  Such a great Indian hero must me admired and honoured same way as the other few leaders of India Independence and all Indians including British, French and Swiss NRI Indian must be proud of their hero like Pandit Shyamaji Krishnavarma who not only contributed to his motherland India but also contributed to a great deal to the host countries where he lived.    

રાષ્ટ્રપિતામહ પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માનાં નિવાસ સ્થાનને

સ્મારકમાં પરિવર્તન કરવામાં ભારત સરકાર્ની નિષ્ફળતા

                                                       - હેમંતકુમાર ગજાનન પાધ્યા

                                                                       ઈંગ્લંડ, યુ. કે.   

ચાલુ વર્ષનાં જુન મહિનામાં ભારતીય સ્વાતંત્ર્યનાં પ્રપિતામહ પંડિત શ્યમજી કૃષ્ણવર્માજીના લંડન સ્થિત ઘરનાં વેચાણનાં સમાચાર ભારત અને ઈંગ્લંડમાં સમાચાર પત્રો અને અન્ય માધ્યમો દ્વારાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યાં હતાં. મુંબઈનાં ‘ગુજરાતી મિડડે’ એ પણ તા ૨૪મી જુનનાં સમાચાપત્રમાં ‘ કચ્છી ઉદ્યોગપતિઓ જાગો’ શિર્ષક હેઠળ લેખ પ્રકાશિત કરી પોતાનું દાયિત્વ નિભાવ્યું હતું.  સમાચારની જાહેરાતનો મુખ્ય હેતુ ભારત બહાર પરદેશમાં ભારતીય સ્વાતંત્ર્યતા સંગ્રામનાં જન્મસ્થાન અને એ ચળવનાં સેનાપતિ પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માની સ્મૃતિમાં એક સ્વાતંત્ર્ય સ્મૃતિ મંદિરની સ્થાપના કરવાનાં સ્વપ્નને પૂર્તિ આપવાનાં આશયથી તે ધરને  ખરીદવાં માટે ભંડોળ બેગું કરવાની અપેક્ષાથી દાન માટે  કચ્છી, ગુજરાતી અને ભારતીય લખપતિ દાનવીરોને અને સામાન્યજનોને  જાહેરમાં નમ્રનિવેદન સાથે વિનંતિ કરવા આવી હતી. કમભાગ્યે દેશ અને વિદેશમાં વસતાં લાખો ભારતીય કરોડોપતિમાંથી અને હજારો કચ્છી અને ગુજરાતીઓમાંથી પણ એકેય દેશભક્ત વ્યક્તિ ભારતની સ્વતંત્રતાનાં સંગ્રામનાં આ તિર્થસ્થાન સમા નિવાસ્થાનને ખરીદી રાષ્ટ્રને અર્પણ કરવાં આગળ આવ્યાં નથી. આ ઉપરાંત ભારતીય સરકાર કે ગુજરાત રાજ્યની સરકારે પણ આ વિષયમાં  કોઈ રસ દાખવ્યો નથી. જે ભારતીયજનો, ભારતદેશ અને ભારતીય સરકાર અને ગુજરાત રાજ્ય સરકાર માટે એક નામોશી અને શરમ જનક કૃત્ય ગણી શકાય. શ્યામજીનાં અસ્થિઓની અવગણના બાદ ભારતની સ્વતંત્રતાનાં ઈતિહાસનાં પાનાં પર આ ઘટના પણ એક કાળા કલંક તરીકે આલેખાશે. . આ પ્રસંગ ભારતીયજનોની તેમનાં સશસ્ત્રક્રાંતિકારી સ્વાતંત્ર્યવીરો પ્રત્યેની લાગણી, આદરભાવ અને સન્માનની નગ્ન તસ્વીર પ્રદર્શિત કરે છે. પોતાનાં તન મન ધન, લોહી અને પ્રાણનું બલીદાન આપી ભારત અને ભારતનાં લોકોને  સ્વતંત્રતા અપાવનારાં કેટલાંક સ્વાતંત્ર્યવીરો પ્રત્યેની કૃતઘ્નતાનું અને ભેદભાવનું આ સચોટ ઉદાહરણ છે. એ એક શરમ જનક વાત છે કે ગણ્યાંગાંઠ્યાં એક યા બે અનુગામી સ્વતંત્ર્યનેતાઓની મામુલી વસ્તુઓ અને પત્રોને પાછી ખરીદી લેવાં તેમજ તેમનાં સ્મારકો અને સંસ્થાનો સ્થાપવાં સરકાર અને ધનાડય વ્યાપારીઓ કરોડો અને અબજો રૂપિયા ખર્ચવાં તૈયાર છે પરંતુ સ્વાતંત્ર સંગ્રામનો પાયો નાખનારાં,જીવનભર દેશવટો બોગવનારાં અને પોતાનું સર્વસ્વ અર્પણ કરી દેનારાં પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માજી જેવાં મહાન અને અગ્રજ સ્વાતંત્ર્યવીરો માટે કે વિદેશમાં ભારતની સ્વતંત્રતાનાં સંગ્રામનાં ઉદભવ સ્થાનને ખરીદી સ્વાતંત્ર્ય સ્મૃતિ મંદીર બનાવવાં તેમની પાસે પૈસા, સમય કે ઉત્સુક્તા નથી !      

ભારતની સ્વતંત્રતાનો ઈતિહાસ તટસ્થ અને પક્ષપાત રહીત સત્યસ્વરુપમાં લખવામાં આવ્યો હોત તો એમાં પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માજી [ભનુશાળી]નું શુભનામ સુવર્ણ અક્ષરોમાં પ્રથમ પંક્તિમાં અંકિત થયું હોત. ભારતની  સ્વતંત્રતા ફક્ત ગાંધીજી અને પંડીત નહેરુને આભારી છે એવું કથાકથિત પરંપરગત કોંગ્રેસપક્ષનું વિધાન અને માન્યતા અતિશયોક્તિ ભર્યાં, અયોગ્ય અને અસત્ય છે. ભારતને અંગ્રેજોની આપખુદ્શાહી અને દમનનિતીમાંથી મુક્ત કરી સ્વતન્ત્રતા અપાવવા માટે અનેક નામી અને અનામી દેશભક્તોએ પોતાનાં પ્રાણનાં બલિદાન અર્પણ કર્યાં છે.  પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્મા એ સન્માનને સુયોગ્ય અને હકદાર હોવાં છતાં ભારતની સ્વતંત્રતા પછી એ મહાન વિભુતિઓનાં નામને એકહથ્થુ રાજ કરનાર કોન્ગ્રેસના કાળમાં રાજકીય લાભ અને આત્મ પ્રશંશાના મોહની કુટિલ નીતિથી તેઓએ પંડિત  શ્યામજીની સાથે અનેક ક્રાંતિવીરોના નામ અને કાર્યોને પક્ષપાત કરી હંમેશ માટે ભુલાવીદેવાનાં નીચ અને હીન પ્રયત્નો થયાં છે. જેનાં કારણ સ્વરુપ  પંડીત શ્યામજી અને એના ધર્મપત્ની ભાનુમતિનાં જીનિવામાં સંગ્રહી રાખવામાં આવેલ અસ્થિ અવશેષોને સન્માનભેર ભરત લઈ જઈ રાષ્ટ્રબહુમાન સાથે અંજલી આપવાંને બદલે એની ભરતને સ્વતન્ત્ર થયાને પચાસ વર્ષના વહાણા વાયા છતાં અવગણના થતી રહી અને જે કોઇ વ્યક્તિ યા સંસ્થાએ પ્રસ્તાવ મુક્યાં તેની તરફ દુર્લક્ષ્ય સેવી કોઇ સક્રિય કાર્યવાહી જાણી જોઈને  કરવામાં આવી નથી. આ પ્રસંગ, ભારત સરકાર અને કોન્ગ્રેસ પક્ષની કુટિલ નીતિનું ભારતના સ્વાતન્ત્ર્ય સંગ્રામના ઇતિહાસમાં એક અમાનવિય અને કલંકીત ક્રુત્યનું પ્રુષ્ઠ છે.  વિશ્વમાં કદાચ ભારત જ એવું રાષ્ટ્ર હશે જેના સત્તાધિકારી રાજનૈતિક પક્ષે સ્વાર્થ અને ખોટી પ્રતિભા માટે જીવંત પર્યંત દેશવટો ભોગવી માતૃભુમીને સ્વતંત્ર કરવાં પોતાનું સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરનાર સ્વતંત્ર્ય પુરુષનાં અસ્થિની આવી અવગ્નાઅને અવગણના કરી અપમાનીત કર્યાં હોય ! આ રાજસત્તાધારીઓની સાથે પંડિત શ્યામજી અને તેમની ધર્મપત્ની ભાનૂમતિજીનાં સગાસંબંધીઓ તેમજ તેમનાં સહકાર્યકર્તાઓ, સ્યામજીની સ્કોલરશીપ પ્રાપ્ત કરી ઈંગ્લંડ્માં ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરી ઉચ્ચ પદો પ્રાપ્તકરનારાંઓ અને તેમની મિલ્કતનાં અધિષ્ઠાત્રી કે જેમેને તેમનાં વસિયતનામામાંથી ભેટરૂપે સારાં એવાં ધનની પ્રાપ્તિ કરનારાં મિત્રો અને ભાનુમતિજીનાં સગાસંબંધીઓ પણ સમાન દોષ અને નિંદાને પાત્ર છે કારણકે તેઓએ પણ તેમની અસ્થિઓની અવગણના કરી ભાનુમતિજીનાં મૃત્યુ પર્યંત તેને ભારત લાવવાં કોઈ પણ  પ્રયત્નો કર્યાં ન હતાં. વિશ્વનાં ઈતિહાસમાં કોઈ પણ એવો દેશ નથી જેણે પોતાનાં સ્વતંત્ર્યવીર નેતાની આવી ઘોર અવઘ્ના અને અવગણના કરી હોય ।

 ભારતને બ્રિટીશ સામ્રાજ્યની પરતંત્રતામાંથી મુક્ત કરી સંપુર્ણ સ્વતંત્રતા અપાવવાના અભિયાનમાં ગાંધીજીનું યોગદાન પણ ગણના પાત્ર છે પરંતુ એ વાત જાણીને આશ્ચર્ય થશે કે પંડીત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માનું યોગદાન ગાંધીજીનાં યોગદાન કરતાં અત્યંત અધિક અને વિશેષ મહત્વપુર્ણ હતું કારણકે પંડિત શ્યામજીએ ગાંધીજી કરતાં ૨૦ વર્ષ પહેલાં ભારતને સ્વતંત્ર કરવાની ચળવળ બ્રિટીશ શત્રુઓનાં ઘર આંગણે એમનાં સામ્રાજ્યની રાજધાની લંડનમાં શરુ કરી હતી. વિશેષમાં ગાંધીજી કરતાં ૧૫ વર્ષ પહેલાં પંડીત શ્યામજીએ અંગ્રેજોને ભારતમાંથી હાંકીકાઢવા અહિંસા, અસહકાર,  અસહયોગ  અને  બહિષ્કારના શસ્ત્રનો ઉપયોગ કરવાનો સર્વ પ્રથમ બોધપાઠ શ્યામજીએ આપ્યો હતો જેને ગાંધીજીએ કાળાંતરે ૨૫ વર્ષ પછી અસહકાર આંદોલનનું નવું નામ આપી ચળવળ ચલાવી હતી. આમ ગાંધીજી પંડીત શ્યામજી અને એની આ વિચારધાનાં અનુગામી હતાં. પંડીત શ્યામજી ભારતની સ્વતંત્રતાનાં સંગ્રામમાં ગુજરાતનાં સર્વ પ્રથમ લડવૈયા અને મહાપુરુષ હતાં. જો  ગાંધીજી એમના કાર્ય માટે રાષ્ટ્રપિતાના વિશેષ નામાંકન પુરષ્કાર માટે યોગ્ય હોય તો પંડીત શ્યામજી રાષ્ટ્રપિતામહનાં  ઉદબોધન અને સર્વોચ્ચતમ રાષ્ટ્રીય પુરષ્કાર માટે યથાયોગ્ય પુર્વાધિકારી કેમ ન હોઇ શકે ! પંડિત શ્યામજીએ રાષ્ટ્રસેવા માટે આપેલ તન મન અને ધનનાં અમુલ્ય  બલિદાનનો કોઇ જોટો નથી. અરે ! ગાંધીજી પણ કદાચ એમની સમકક્ષ આવી શકતા નથી! આવાં યુગ મહાપુરુષ મહાન ક્રાંતિકારી યોદ્ધા સ્વાતંત્ર્ય ગુરુ રાષ્ટ્રપિતામહ પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માની સ્મૃતિને જ્વલંત રાખવા અને તેને ઉચ્ચતમ રાષ્ટ્રીય સન્માન અર્પણ કરાવવાનાં અભિયાનનો સમય હવે પંડિત શ્યમજી કૃષ્ણવર્માની અસ્થિનાં આગમન અને ક્રાંતિતીર્થનાં ભવ્ય નિર્માણબાદ પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માને ‘’ ભારત રત્ન’’નો રાષ્ટ્રીય પુરષ્કાર પ્રદાન કરવા ભારત સરકારને પ્રેરીત અને દબાણ કરવાનો દરેક ગુજરાતીનો, દરેક મરાઠીણૉ અને ગુજરાત સરરકાર અને મહારાષ્ટ્ર સરકારનો  તેમજ દરેક ભારતીયનો રાજકીય ધર્મ બની રહે છે. તે ધ્યેયની  પ્રાપ્તિ માટે આ સર્વ પરોબળોએ એક પ્રચંડ અભિયાનની સખત જરૂરિયાત છે. જો ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર જાગશે અને પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માને મૃત્યુ પર્યંત ‘’ ભારત રત્ન’’નો રાષ્ટ્રીય પુરષ્કાર અપાવવાની માંગણી બુલંદ કરશે તો અવશ્ય આવતાં વર્ષે આવતી ભારતની સ્વતંત્રતાની ૬૬મી જયંતિ અને શ્યામજીની ૧૫૬મી વર્ષગાંઠનાં અને ૮૩મી વર્ષીનાં વર્ષમાં તે પરિપુર્ણ થઈ શકે એમ છે. આજે જ્યારે કોંગ્રેસ પક્ષ ભારતનો સતાધારી પક્ષ છે ત્યારે તેમને પણ તેમની ૬૬ વર્ષોની ભૂલોનું પ્રાયશ્ચિત કરી રાષ્ટ્રીય પૂણ્ય કમાવવાની આ એક સુર્વર્ણ અવસરની તક ઝડપી શકે  છે.  

પંડિત શ્યામજી ગુજરાત રાજ્યનાં મહાન પૂરુષ હતાં એમ કહેવું એ અર્ધ સત્ય છે કારકે પંડિત શ્યામજીનો જન્મ માંડવી થયો હોવાં છતાં તેમનું પ્રારંભિક શિક્ષણ અને બાલ્ય કાળ પછીનો મહત્તમ સમય મુંબઈંમાં જ વિત્યો હતો અને મુંબઈ જ તેમની શિક્ષાભૂમિ, દિક્ષાભૂમિ અને કર્મભૂમિ હતાં જ્યાં તેમેણે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને ખ્યાતિ પામ્યા હતાં આથી તેઓ મુંબઈકર પણ હતાં. જેને કારણે ગુજરાત, કચ્છીઓ અને ગુજરાતીઓ કરતાં મહારાષ્ટ્ર, મરાઠીઓ અને મહારાષ્ટમાં રહેતાં ગુજરાતી અને કછીઓ શ્યામજીની મહાનતા સંબંધમાં ગૌરવ લેવાનો સમાન હક ધરાવે છે. આ રીતે શ્યામજી ખાસ ગુજરાતનાં જ મહાન પુરુષ ન હતાં પરંતુ મુંબઈ અને મહારાષ્ટ્રનાં પણ મહા પુરુષ હતાં એ વાતનો સ્વિકાર બન્ને રાજ્યો અને તેની પ્રજાએ કરવો રહ્યો.        

ક્રાંતિવીર પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્માનું નામ એમનાંજ અનુજ અને અનુગામી મહાત્મા ગાંધીજી જેટલું પ્રસિદ્ધ કે પ્રખ્યાત ન હોવાં છતાં પંડિત શ્યમજી કૃષ્ણવર્માએ આપણી માતૃભૂમિ ભારતને સ્વતંત્ર કરાવવાં કરેલ અથાગ પ્રયત્નો તેમજ તેમણે અર્પણ કરેલ તન મન અને ધનનું બલીદાન ગાંધીજીકે અન્ય સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ કરતાં લેશ માત્ર પણ ઓછું નથી.  આ વાતનો અહેસાસ દરેક ભારતીયને હોવો જોઈએ એ આશયથી ક્રાંતિવીર પંડિત શ્યમજી કૃષ્ણવર્માનાં ચોથી અક્ટોબર્નાં દિવસે આવતાં ૧૮૫માં જન્મદિન સમયે તેમનાં જીવનચક્રની ઝાંખી સ્વરૂપ પ્રસંગો તેમજ તેઓ કોણ હતા એનો પરિચય લાંબુ જીવન ચરિત્રરૂપે પ્રગટ ન કરતાં ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રની જનતાનેક્રાંતિવીર પંડિત શ્યમજી કૃષ્ણવર્મા કોણ હતાં અને એમણે કરેલ અમુલ્ય અને અતુલ્ય બલીદાનની ઝાંખી સ્વરૂપે  સંક્ષિપ્તરૂપે પરિચિત કરવાં પ્રયત્ન કરવાનો આ લેખ સાથે પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. જેનાં માધ્યમથી ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રની સામાન્ય પ્રજા, સરકાર તેમજ ધનાડય ભારતીયઓ તેમનાં આ અદ્વિતીય ક્રાંતિકારી સ્વાતંત્ર્યવીરને અને તેનાં કાર્યને જાણી, સમજીઅને મૂલવીને  આ ભૂલવામાં કે ભૂલાવવામાં આવેલ મહાન ગુજરાતી સ્વાતંત્ર્યસેનાનીને ગાંધીજી અને અન્ય સ્વાતંત્ર્ય લડવૈયાઓની જેમજ સન્માન અને બહુમાન કાયમ માટે અપાવવાં પ્રેરણારૂપ બની રહે એવી અપેક્ષા.

સ્વામિ દયાનંદ સરસ્વતિજીનાં પટ્ટ શિષ્ય ક્રાંતિવીર પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્મા

आर्य समाजके महान संस्थापक स्वामि दयानंद सरस्वतिजीके विद्वान और श्रेष्ठ शिष्योमें पंडित श्यामजी कृष्णवर्माका नाम सर्व प्रथम रहा हैं क्युं की प्रथम आर्य समाजकी स्थापना जो मुंबईंमें १० एप्रील १८७५में हुईथी उनके श्री गणेश या शुभ आरंभ करनेके भगीरथ कार्यमें श्यामजी कृष्णवर्माका सहयोग और योगदान अत्यंत महत्वपूर्ण और विषेश रहा था । स्वामि दयानंद और १९ वर्षके नवयुवान श्यामजीका मिलन १८७४में मुंबईमें हुआ था । स्वामि दयानंद सरस्वतिजीको प्रारंभिक परिचयमें ही श्यामजी कृष्णवर्माकी विद्वत्ता, वकृत्व कौषल और धर्मज्ञान एवं सुयोग्यताका परिचय ऐसे ही हो गया था जैसे कोई झवेरीको सच्चे चमकीले हीरेकी परख हो गई हो ! शायद स्वामि दयानंदजीने उसी क्षण मनोमन ही श्यामजीको अपना पट्ट शिष्य बनानेका संकल्प कर लीया हो । श्यामजी कृष्णवर्मा स्वामि दयानंद सरस्वतिजीके पांडित्य, विद्वत्ता और वेदज्ञानसे इतने प्रभावित हुए थे की उन्होंनें भी स्वामि दयानंदजीको मनोमन ही अपना गुरु बनानेका द्रढ निश्च्य कर लीया था । गुरु-शिष्यके ये पावन संबंध ऊन दोनोंके बीच तुरंत ही अत्यंत निकट धनिष्ठ हो गये और श्यामजीने अपने चातुर्यसे अपने गुरुजीका मन जीत कर वो स्वामि दयानंदजीके प्रिय अनुयायी और पट्ट शिष्य बन बैठे।

श्यामजी कृष्णवर्माने सहज समयमें स्वामि दयानंदजीसे अधिक ज्ञान, दीक्षा और आशीष   प्राप्त करके आर्य समाज, समाजसुधार और वेदोंकी विचारधाराके प्रचार और प्रसारके कार्यमें मग्न हुए । स्वामि दयानंदजीके संदेश और आर्य समाजके प्रचारकके दायित्वको निष्ठापूर्वक निभाते हुए श्यामजीने महाराष्ट्र, गुजरात, पंजाब और पूरे पूर्व और उत्तर भारतमे प्रवास कीया और हर जगह अपनी प्रविणता, कुशलता और निपूणतासे बडा आदर और सन्मान प्राप्तकिया था । ‘’टाईम्स ओफ ईन्डिया’’ जैसे वरिष्ठ और सुप्रख्यात समाचार पत्रने २२ मई १८७७के अंकमें श्यामजीके संस्कृत भाषा, साहित्य और धर्मज्ञानके अदभूत और अद्वितीय प्रभुत्व एवं विद्वत्त्ताकी और उनकी वकृत्वकलाकी भरपूर प्रशंसा की थी । श्यामजीने भारतके अनेक प्रांतोमें प्रवचनों द्रारां अपना और अपने गुरू स्वामि दयानंदजीके नामको उजागर और प्रशंशनीय कीया था जीससे स्वामि दयानंदजी उनसे अत्यंत प्रसन्न हुए थे और उनके लीए गौरव अनुभवते थे । स्वामि दयानंदजी अपने शिष्यकी कार्यपद्धति और कौशल्यसे इतने प्रभावित हुए की उन्होंने अपने वेदभाष्यके मुद्रण्का सारा कारोबार पंडित श्यामजीको सोंपा था । तदोपरांत स्वामिजीने अपनी संस्कृतमें लीखी हुई पुस्तिकाएं ‘’शिक्षपत्रीध्वंत निवारण’’, ‘’वेदविरुधात्मक खंडन’’, ‘’पंच महायज्ञ विधी’’ और ‘’ऋगवेदभाष्य भूમિका’’का गुजराती भाषामें भाषांतर करनेका कठीन कार्यका दायीत्वभी पंडित श्यामजीको ही सौंपा था जिन्हें श्यामजीने बडी विद्वता और चतुरताके साथ निर्धारीत समय पर परिपूर्ण कीया था ।                                                              

जब अमरीकासे थियोसोफिकल सोसायेटीकी प्रमुख मेडम ब्लावत्स्की और कर्नल ऑल्कोटने स्वामि दयानंदकी वेदोंकी विद्वत्ताके बारेमें  खबर मिली तब उन्होंने स्वामिजीको अंग्रेजीमें पत्रव्यवहार किया और उनसे मार्गदर्शनके लीए याचना और प्रार्थना की थी । स्वामिजी ईंग्लीश भाषा जानते न होनेके कारण पंडित श्यामजीने अपने गुरु और उन अमेरीकनोंके बीच दुभाषी बनके पत्रव्यवहार करके आर्य समाज और थियोसोफिकल सोसायेटीके बीच संबंध स्थापित करनेमें अहम भूमिका निभाई थी । 

पंडित श्यामजीने अपने गुरू स्वामि दयानंदजीके आशिर्वाद लेकर १८७९ में अपने स्वप्नोंको शाकार करनेके लीए ईंग्लंड चले गये और ओक्षफर्ड विश्वविद्यालयमें संस्कृतके प्राध्यामक सर मोनियर विलियम्सके सहायकके दरज्जे पर काम शरु किया और साथमें विद्याभ्यासका भी प्रारंभ किया ! पंडित श्यामजीने ओक्षफर्ड विश्वविद्यालयमें भी अपने, अपने देशके और अपने गुरू स्वामि दयानंदजीके नामको दीपाया था !  पंडित श्यामजीने अपनी नौकरीके साथ बी,ए. और एम.ए.की पदवी भी प्राप्त की और साथमें संस्कृत और अन्य भारतीय भाषाओंके प्राध्यापकका भी दरज्जा प्राप्त कर लीया । उपरांत अपने लेखों, शोधपत्रों और प्रवचनोंसे विश्वके पौर्वात्यवादी विद्वानों और तत्वज्ञानीओंको भी आश्चर्य चकीत करके अनेक  प्रशंसा और उपलब्धीयां प्राप्त कीथी । श्यामजी ओक्षफर्डके कार्यकाल दरमियान सदा पत्रव्यवहारसे स्वामिजीके संपर्कमें रहते थे और सतत विचार विमर्श करते रहते थे । उन पत्रोंमें स्वामिजीका अपने सुयोग्य, और विद्वान शिष्यके लीए प्रगट किया हुआ स्नेह और विश्वास सहज ही द्रष्टीमान होते हैं । स्वामि दयानंदजीने अपने परम शिष्यको आर्यसमाज और परोपकारीणी सभाके अधिष्ठात्रीका दायीत्वभी सोंपाथा ।

कमभाग्यसे जब श्यामजी ओक्षफर्डमें पढाई और नौकरी कर रहे थे तब १८८३में स्वामि दयानंदजीकी शडयंत्रसे की गई राजकीय हत्याके अशुभ समाचार प्राप्त हुए । अपने गुरुके अचानक आकस्मिक देहांतके समाचारसे पंडित श्यामजी अत्यंत दुःखी, खीन्न और शोकातुर हुए थे । कर्मसंजोग उन दीनोंमें अपने गुरुके अंतिम दर्शन करने जाना संभव नहि था तो श्यामजीने स्वामिजीके देहांत पर्यंत उनके अस्थि स्मारकको श्रद्धांजलि अर्पण करने तुरंत ही समुद्र जहाजसे जानेका प्रबंध करवाया और डिस्र्म्बर महिनेमें वो भारत पहुंचे । अपने गुरुवरके अस्थिको पुष्पांजली अर्पण करके श्यामजीने २८ और २९ डिसेम्बरको आर्यसमाज और परोपकारीणी सभाकी वार्षिक महासभामां उपस्थित रहकर स्वामिजीके देहांतके पश्च्यात संस्थाका संचालन और उसे प्रगतिकी ओर आगे बढानेकी योजनामें एक पट्ट शिष्यकी भांतिसे अपना मार्गदर्शन प्रदान करनेका दायित्व भी निभाया ।

पंडित श्यामजी अपनी पत्नी भानुमतिजीको साथमें लेकर भारतसे वापस ओक्षफर्ड आने के पर्यंत उन्होंने अपनी बेरीस्ट्रीका अभ्यास पूर्ण कीया और ‘’टेम्पल ईन’’ से बेरीस्ट्रीकी पदवी प्राप्त करके जान्युआरी १८८५ में भारत लौट आऍ । प्रथम उन्होंने एक वकिलके रूपमें अपना नामांकन मुंबई हाईकोर्टमें करवाया किन्तु रतलाम राज्यके दिवानपदकी नौकरी उनके शुभचिंतक रावबहदुर गोपाल्राव हरि देशमुख, जो रतलाम राज्यके दिवानपदसे निवृत्त हो रहे थे, उनकी लागवसे और अपनी प्रतिभा और चातुर्यसे प्राप्त हो गई थी । रतलामके दिवानपदको श्यामजीने कुशलता और सफलतासे संभाला मगर कुछ साल पर्यंत स्वास्थ्यके कारण उन्हें अपनी दिवानगी लाचारीसे छोडकर वापस मुंबई उपचारके लिए आना पडा । सुस्वास्थ्य प्राप्त होने पर पंडित श्यामजी अजमेर जो आर्यसमाजका मुख्य केन्द्र बना था वहां आके बस गये और अपनी वकिलातके साथ साथ आर्यसमाजके कार्योंमें भी अपना महत्वपूर्ण योगदान देने लगे और ‘’परोपकारीणि सभा’’के अधिष्ठाका पद संभाला । अजमेरर्में श्यामजीने अपनी वकिलातमें बहोत ही प्रगति की और पर्याप्त धनराशी प्राप्त होने पर ‘’कोटन प्रेस’’के दो कारखानेभी शरू किये ।  अजमेरकी ‘’लेजेस्लेटीव काउन्सिल’के सभ्यके होद्दे पर भी अपना योगदान दीया और जब ब्रिटीश सरकारने ‘’हिंदु मेरेज एक्ट’’में दखल अंदाजी की तो उन्होने उसका सामूहिक विरोध एक नेताके रूपमें कीया । कालांतर श्यामजीने उदयपुरके यशस्वि दिवानका भी दायीत्व निभाकर सन्मान किर्ती और यश प्राप्त कीया ।

स्वामि दयानंद एक धर्मप्रवर्तक होनेके साथ अत्यंत राष्ट्रवादी और स्वदेशभिमानी भी थे ईसलीए उनके शिष्य पंडित श्यामजीमें भी उन सदगुणोंका सींचन स्वाभाविक था । अपने दिवान पदके कार्यकालमें श्यामजीको भारतीओंपे होते अव्यवहार, अत्याचार और जोहुहकमी और अंग्रेजोंकी कुटनीति का परिचय हो गया था । भारतकी दुर्दशा देखकर ऊनके ह्रुदयमें भी भारतकी स्वतंत्रताके लीए कुछ करनेकी महत्वकांक्षा उजागर हो रही थी । उस समय भारतको स्वतन्त्र करनेकी कोंग्रेसके नेताओंकी रणनीतिसे पंडित श्यामजी सहमत न थे मगर लोकमान्य तिलक जैसे कोंग्रेसके क्रांतिकारी नेताओंके साथ उनका धनिष्ठ संबंध था । भारतकी राजनीतिकी समीक्षा और विश्लेषण करते श्यामजीको लगाकी भारतको स्वतंत्रता दीलानेकेलीए क्रांतिकारी आंदोलनकी आवश्यक्ता हैं और वो कार्य भारतमें रहकर करना असंभव है तो श्यामजीने आकस्मिक परिस्थितिमें अचानक भारत छोड दीया और १९९७में लंडन आकर अपनी मात्रुभूमिको स्वतंत्र करनेके लीए आंदोलनकी योजनाका प्रारंभ किया । सतत आंठ वर्षोंकी कठीन तपस्याके पर्यंत १९०५ में श्यामजीने ‘’ईन्डियन होम रूल सोसायेटी’’की स्थापना की ओर ‘’ईन्डियन सोसियोलोजीस्ट’’ नामके एक क्रांतिकारी समाचार पत्र प्रकाशीत किया । भारतसे लंडन उच्च अभ्यास करने आनेवाले विद्यार्थीओंको एकत्रीत करके उनमें राष्ट्रभक्तिकी भावनाको भडकानेके लीए ‘’इन्डिया हाऊस’’ छात्रालय्का निर्माण अपने ही पैसोंसे कीया । पंडित श्यामजीने भारतकी संपूर्ण स्वतंत्राकेलीए सर्व प्रथम लंडनमें गर्जना करके पुरे विश्वमें उनका प्रचार फैलाया और ईंग्लंड, युरोप, अमरीका और विश्वके अनेक देशोके लोगोंका मत और सहकार प्राप्त करनेका महान अभ्यान चलाथा । भारतके स्वातंत्र्य संग्राममें पंडित श्यामजी ही ऐसे राजनेता थे जीन्होंने ब्रिटीश साम्राज्यकी राजधानीमें रहकर ब्रिटीश सल्तनत को ललकारा था । पंडित श्यामजीने अपने क्रांतिकारी कार्यकालमें वीर सावरकर, सरदार सिन्ह राणा, मेडम भीखाईजी कामा, हर दयाल, मदनलाल धिंग्रा और वी एस ऐयर जैसे अनेक क्रांतिकारीओं को जन्म दीया था और भगत सिंघ, राजगुरु, चन्द्रशेख आझाद, राष्ट्रकवि भारती, श्री अरविंद घोष जैसे अनेक क्रांतिकारीओको प्रेरणा भी दी थी ।  स्वामि दयानंदजीके ऐसे महान क्रांतिकारी शिष्य क्रांतिगुरु पंडित श्यामजी कृष्णवर्माको उनकी जन्म जयंति पर लाख लाख वंदन हो ।

वन्दे मातरम ।